Արտաշես, Սաթենիկ և Արտավազդ
***
Զայսու ժամանակ միաբանեալ Ալանք լեռնականօքն ամենայնիւ, յինքեանս արկանելով եւ զկէս Վրաց աշխարհին` մեծաւ ամբոխիւ տարածեալ ընդ աշխարհս մեր: Ժողովէ եւ Արտաշէս զիւրոց զօրացն բազմութիւն, եւ լինի պատերազմ ի մէջ երկոցունց ազգացն քաջաց եւ աղեղնաւորաց: Սակաւ ինչ տեղի տայ ազգն Ալանաց, եւ գնացեալ անցանէ ընդ գետն մեծ Կուր, եւ բանակի առ եզերբ գետոյն ի հիւսիսոյ եւ հասեալ Արտաշէս բանակի ի հարաւոյ, եւ գետն ընդ մէջ նոցա:
Բայց քանզի զորդի Ալանաց արքային ձերբակալ արարեալ զօրացն Հայոց ածեն առ Արտաշէս` զխաղաղութիւն խնդրէր արքայն Ալանաց, տալ Արտաշիսի զի՛նչ եւ խնդրեսցէ. եւ երդմունս եւ դաշինս ասէր հաստատել մշտնջենաւորս, որպէս զի մի՛ եւս մանկունք Ալանաց ասպատակաւ հինից ելցեն յաշխարհս Հայոց: Եւ չառնուլ յանձն Արտաշիսի առ ի տալ զպատանին` գայ քոյր պատանւոյն յափն գետոյն ի դարաւանդ մեծ, եւ ի ձեռն թարգմանաց ձայնէ ի բանակն Արտաշիսի:
Կարդա այսպես.
երդմունս — երդմունըս
յաշխարհս — հաշխարհըս
յանձն — հանձն
յափն — հափըն
յինքեանս — հինքյանս
միաբանեալ — միաբանյալ
տարածեալ — տարածյալ
գնացեալ — գնացյալ
հասեալ — հասյալ
արարեալ — արարյալ
զիւրոց — զյուրոց
բազմութիւն — բազմություն
զխաղաղութիւն — ըզխաղաղություն
գետոյն — գետույն
քոյր — քույր
պատանւոյն — պատանվույն
տեղի տայ — տեղի տա
ի հիւսիսոյ — ի հյուսիսո
ի հարաւոյ — ի հարավո
Աշխարհաբար
Այս ժամանակ ալանները, բոլոր լեռնականների հետ միաբանվելով, Վրաց աշխարհի կեսն էլ իրենց կողմը ձգելով, մեծ բազմությամբ գալիս սփռվում են մեր աշխարհում: Արտաշեսն էլ ժողովում է իր զորքերի բազմությունը, և տեղի է ունենում պատերազմ երկու քաջ և աղեղնավոր ազգերի միջև: Ալանների ազգը փոքր — ինչ հետ է նահանջում և մեծ Կուր գետն անցնելով` բանակ է դնում գետի ափին` հյուսիսայինն կողմից. Արտաշեսն էլ գալով բանակում է գետի հարավային կողմում. գետը բաժանում է երկուսին:
Բայց որովհետև հայոց զորքերն ալանների թագավորի որդուն բռնում Արտաշեսի մոտ են բերում, ալանների թագավորը հաշտություն է խնդրում` խոստանալով տալ Արտաշեսին` ինչ որ ուզի, առաջարկում էր նաև երդումով դաշինք անել, որ ալանների երիտասարդներն այնուհետև չասպատակեն Հայոց աշխարհը: Երբ Արտաշեսը չի համաձայնում պատանուն հետ տալ, պատանու քույրը (Սաթենիկը) գալիս է գետի ափը, մի բարձրավանդակ և թարգմանների միջոցով ձայն է տալիս (խոսքն ուղղում է) Արտաշեսի բանակին:
Հարցեր և առաջադրանքներ
- Հատվածը բարձրաձայն կարդա գրաբար և աշխարահաբար:
2. Այս բառերն ու բառաձևերը գտիր և դուրս գրիր գրաբար հատվածից.
ժողովում է, լինում է, տեղի է տալիս (նահանջում է), անցնում է, բանակում է (բանակ է դնում), գալիս է, ձայնում է (ձայն է տալիս), այս ժամանակ, պատանու քույրը, գետի ափը, Արտաշեսի բանակը, գնալով, հասնելով, միաբանվելով,բոլոր լեռնականների հետ միաբանվելով, ձերբակալելով, մեծ բազմությամբ, երկու քաջ և աղեղնավոր ազգերի միջև, Ալանների արքայի որդուն, գետը նրանց միջև, երդումներ և դաշինք, ալանների երիտասարդները:
3․ Գրիր այս բառերի նույնանիշները (նույն իմաստն ունեցող բառեր).
Վրաց աշխարհ-Վրաստան, Հայոց աշխարհ-Հայաստան:
4․ Ի՞նչ վերաբերմունք ունի հեղինակն ալանների նկատմամբ (գրի՛ր և պատճառաբանի՛ր):
Հեղինակը թշնամանքով էր վերաբերվում Ալաններին, քանի որ Ալանները կողոպուտի նպատակով ներխուժել էին Հայաստան։
5․ Ի՞նչ իմացար Արտաշեսի և Սաթենիկի մասին:
Ես իմացա նրանց ծանոթանալու պատմությունը ՝ Հայոց զորքը բռնել էր Ալանների թագավորի որդուն և Արտաշեսի մոտ տարել։ Ալանների թագավորը հաշտություն էր խնդրում, բայց Արտաշեսը մերժեց։ Եվ նրանք ուղարկեցին պատանու քրոջը, ով թարգմանների միջոցով ձայն է տալիս Արտաշեսին։
***
Քե՛զ ասեմ, այր քաջ Արտաշէս,
Որ յաղթեցեր քաջ ազգին Ալանաց,
Ե՛կ հաւանեա՛ց բանից աչագեղոյ դստերս Ալանաց`
Տալ զպատանիդ.
Զի վասն միոյ քինու ոչ է օրեն դիւցազանց`
Զայլոց դիւցազանց զարմից
Բառնալ զկենդանութիւն
Կամ ծառայեցուցանելով
Ի ստրկաց կարգի պահել
Եւ թշնամութիւն յաւիտենական
Ի մէջ երկոցունց ազգաց քաջաց հաստատել:
Կարդա այսպես
յաղթեցեր — հաղթեցեր
հաւանեաց — հավանյաց
աչագեղոյ — աչագեղո
զպատանիդ — ըզպատանիդ
զկենդանութիւն — ըզկենդանություն
միոյ — միո
դիւցազանց — դյուցազանց
յաւիտենական — հավիտենական
Բառարան
յաղթեցեր — հաղթեցիր
հաւանեաց — հավանիր
անսա — հավատա
բանից — խոսքերի (ն)
աչագեղոյ դստերս ալանաց — իմ` ալանաց աչագեղո դստեր
զպատանիդ — այդ պատանուն
զի — թե, որովհետև, քանի որ, քանզի
վասն — մասին, պատճառով, համար
միոյ քինու — մի քենի
դիւցազանց — դյուցազունների, դյուցազուններին
օրէն — օրենք, կարգ
զարմ — ցեղ, տոհմ, զավակ
զայլոց դիւցազանց զարմից — այլ դյուցազունների զարմից
բառնամ — վերցնել, տանել
բառնալ զկենդանութիւն — սպանել
ծառայեցուցանել — ծառայեցնել
ի ստրկաց կարգի — ստրուկների կարգում
թշնամութիւն յավիտենական — հավիտենական թշնամություն
ի մէջ երկոցունց ազգաց քաջաց — երկու քաջ ազգերի մեջ
Հարցեր և առաջադրանքներ
1. Նկատեցի՞ր, թե ինչպես է կարդացվում բառասկզբի յ տառը (հիշիր նաև յերկրի, յաշխարհս, յանձն, յափն բառաձևերը):
2. Հատվածն աշխարհաբար դարձրու:
Քեզ եմ ասում, քաջ այր Արտաշես,
Որ հաղթեցիր քաջ ազգին ալանաց,
Ե՛կ լսիր ալանների գեղաչյա դստեր խոսքը՝
Տուր պատանուն,
Քանզի սոսկ քենի համար օրենք չէ, որ ղյուցազները
Այլ դյուցազների զավակներին զրկեն կյանքից
Կամ ծառա դարձնելով՝ ստրուկների կարգում պահեն,
Եվ հավերժ թշնամություն
Երկու քաջ ազգերի միջև, հաստատեն:
3. Այս հատվածն ավելի շատ Արտաշեսի՞, թե՞ Սաթենիկի մասին է: (Փաստարկված խոսիր: )
Այս հատվածում Սաթենիկը դիմում է Արտաշեսին։ Նա խնդրում է Արտաշեսին, որպեսզի նա իր եղբորը բաց թողնի։
4. Քո կարծիքով, Սաթենիկի համար եղբորն օգնե՞լն էր միայն կարևոր, թե՞ էլի մի բան:
5. Դուրս գրիր Սաթենիկի խելացիությունն արտահայտող տողերը:
Զի վասն միոյ քինու ոչ է օրեն դիւցազանց`
Զայլոց դիւցազանց զարմից
Բառնալ զկենդանութիւն
Կամ ծառայեցուցանելով
Ի ստրկաց կարգի պահել
Եւ թշնամութիւն յաւիտենական
Ի մէջ երկոցունց ազգաց քաջաց հաստատել:
Քանզի սոսկ քենի համար օրենք չէ, որ ղյուցազները
Այլ դյուցազների զավակներին զրկեն կյանքից
Կամ ծառա դարձնելով՝ ստրուկների կարգում պահեն,
Եվ հավերժ թշնամություն
Երկու քաջ ազգերի միջև, հաստատեն:
6. Ըստ այս հատվածի, բնավորության ի՞նչ ուրիշ գիծ կարող ես վերագրել Սաթենիկին:
7. Փորձիր նկարագրել Սաթենիկին:
8. Գրավոր բնութագրիր Սաթենիկին:
9. Դուրս գրիր պատկերավոր բառակապակցությունները:
այր քաջ Արտաշէս-քաջ այր Արտաշես
քաջ ազգ
աչագեղոյ դստեր-գեղաչյա դստեր
դիւցազանց զարմից-դյուցազների զավակներ
10. Բարձրաձայն կարդա հատվածն այնպես,, որ երևա`
ա) Սաթենիկը հավատում է իր խոսքի ուժին
բ) Սաթենիկը շատ է ուզում օգնել եղբորը, բայց վախենում է` չկարողանա:
***
Եւ լուեալ Արտաշիսի զայսպիսի իմաստութեան բանս` գնաց յեզր գետոյն. Եւ տեսեալ զկոյսն գեղեցիկ, եւ լուեալ ի նմանէ բանս իմաստութեան` ցանկացաւ կոյսին: Եւ կոչեցեալ զդայեակն իւր զՍմբատ` յայտնէ նմա զկամս սրտի իւրոյ, առնուլ զօրիորդն Ալանաց ի կնութիւն իւր, եւ դաշինս եւ ուխտս հաստատել ընդ ազգի քաջացն, եւ զպատանին արձակել ի խաղաղութիւն: Եւ հաճոյ թուեցեալ Սմբատայ, յղէ առ արքայն Ալանաց` տալ զտիկին օրիորդն Ալանաց զՍաթենիկ ի կնութիւն Արտաշիսի: Եւ ասէ արքայն Ալանաց.
—Եւ ուստի՞ տացէ քաջն Արտաշէս
Հազարս ի հազարաց եւ բիւրս ի բիւրուց
Ընդ քաջազգւոյ կոյս օրիորդիս ալանաց:
Կարդա այսպես.
զկամս — ըզկամըս
զտիկին — ըզտիկին
զՍմբատ — ըզՍմբատ
զՍաթենիկ — ըզՍաթենիկ
լուեալ — լվյալ
իմաստութեան — իմաստության
տեսեալ — տեսյալ
կոչեցեալ — կոչեցյալ
զդայեակն — ըզդայակն
թուեցեալ — թվեցյալ
յեզր — հեզր
յայտնէ — հայտնե
յղէ — հղե
գետոյն — գետույն
զկոյսն — ըզկույսըն
բիւրս — բյուրս
բիւրուց — բյուրուց
ի կնութիւն — ի կնություն
ի խաղաղութիւն — ի խաղաղություն
իւր — յուր
իւրոյ — յուրո
քաջազգւոյ — քաջազգվո
Բառարան
ուստի՞ — որտեղի՞ց
տացէ — տա, կտա, պիտի տա, տալու է (ո՞րը կընտրես այս նախադասությունը փոխադրելիս)
ի բիւրուց — բյուրերից (տասը հազարներից)
ընդ քաջազգւոյ կույս օրիորդիս ալանաց — ալանաց քաջազգի կույս օրիորդի փոխարեն
Աշխարհաբար
Արտաշեսն այս իմաստուն խոսքերը լսելով` գնաց գետի ափը և տեսնելով գեղեցիկ կույսին ու լսելով նրանից իմաստուն խոսքեր ` նրան ցանկացավ: Կանչում է իր դայակ Սմբատին, բաց է անում իր սրտի փափագը` կին առնել ալանների օրիորդին, դաշինք և ուխտ դնել քաջերի ազգի հետ և պատանուն խաղաղությամբ արձակել: Սմբատը հավանություն է տալիս և մարդ է ուղարկում ալանների թագավորի մոտ, որ ալանների արքայազն օրիորդ տիկին Սաթենիկին կնության տա Արտաշեսին: Ալանների թագավորն ասում է . . .
Հարցեր և առաջադրանքներ
1. Ալանաց արքայի խոսքն ինքդ աշխարհաբար դարձրու:
Եվ որտեղի՞ց պիտի տա քաջ Արտաշեսը
Հազար հազարներ ու բյուր բյուրեր
Ալանների քաջազգի կույս օրիորդի փոխարեն։
2. Գրավոր պատմիր, թե ինչ պատասխանեց ալանաց արքան` առանց գործածելու հազար և բյուր բառերը:
3. Ըստ քեզ, ալանաց արքան Արտաշեսին մերժեց, թե չէ:
Իմ կարծքիով ալանաց արքան համաձայվեց, քանի որ նա ուզում էր ազատագրեր որդուն։
4. Ալանաց արքայի մասին գրավոր պատմիր ըստ այս հատվածի:
Ալանաց արքան խելամիտ և խորաման էր։ Նա ուզում էր ազատագրեր որդուն, բայց երբ նրան ասեցին, որ եթե Արտաշես արքան ամուսնանա իր աղջկա հետ, այդ ժամանակ կազատագրեն որդուն՝ նա չուզեցավ աղջկան տալ նրանց։
5. Մի քանի ձևով բարձրաձայն կարդա արքայի պատասխանը: Թող ընկերներդ որոշեն, թե ինչ է արտահայտում քո ընթերցանությունը:
***
Հեծավ արի արքայն Արտաշէս ի սեաւն գեղեցիկ,
Եւ հանեալ զոսկէօղ շիկափոկ պարանն,
Եւ անցեալ որպէս զարծուի սրաթեւ ընդ գետն,
Եւ ձգեալ զոսկէօղ շիկափոկ պարանն`
Ընկեց ի մէջք օրիորդին ալանաց,
Եւ շատ ցաւեցոյց զմէջք փափուկ օրիորդին,
Արագ հասուցանելով ի բանակն իւր:
Կարդա այսպես.
սեաւն — սյավն
հանեալ — հանյալ
ձգեալ — ձգյալ
զարծուի — զարծվի
ցաւեցոյց — ցավեցույց
զմեջք — ըզմեջք
իւր — յուր
Նկատեցի՞ր` ինչպես է կարդացվում ու — ն ձայնավորից առաջ:
Բառարան
արի արքայն Արտաշէս — Արտաշես արի արքան, արի Արտաշես արքան
ի սեաւն գեղեցիկ — գեղեցիկ սևը (սև ձին)
հանեալ — հանելով, հանած, հանել(է)
ձգեալ — գցել
զարծուի սրաթեւ — սրաթև արծիվ
ընկեց — գցեց
ի մէջք օրիորդին ալանաց — ալանաց օրիորդի մեջքը
զմէջք օրիորդին ալանաց — ալանաց օրիորդի մեջքը
հասուցանելով — հասցնելով
ի բանակն իւր — իր բանակը
Հարցեր և առաջադրանքներ
1. Անցեալ բառը ինքդ բացատրիր:
2. Ի՞նչ բառով է արտահայտված արի բառի իմաստը նախորդ հատվածներում:
3. Դո՛ւրս գրիր պատկերավոր բառակապակցությունները:
4. Ոսկէօղ շիկափոկ պարանն բառակապակցությունը Խորենացին բացատրում է այսպես (հատվածն ուսուցչի օգնությամբ փոխադրիր).
5. Քանզի պատուեալ է առ Ալանս մորթ կարմիր` լայքա շատ եւ ոսկի բազում տուեալ ի վարձանս` առնու զտիկին օրիորդն Սաթինիկ: Այս է ոսկէօղ շիկափոկ պարանն:
6. Գտիր կրկնվող բառերն ու բառակապակցությունները և փորձիր բացատրել դրանց գործածությունը:
7. Ըստ այս հատվածի պատմիր Արտաշես արքայի մասին:
8. Բարձրաձայն կարդա ստեղծագործությունն այնպես, որ երևա`
ա) Արտաշեսի արարքն հերոսական է.
բ) գեղեցիկ, սովորական արաք է.
գ) վատ արարք է:
***
Կատրին Ղարիբյան 